صنایع دستی
+0 به یه ن
صنایع دستی یا کاردستی نوعی کار است که در آن لوازم تزئینی و کاربردی تنها با استفاده از دست یا ابزار ساده ساخته می‌شود.
معمولاً
این کلمه به روش‌های سنتی ساختن کالاها اطلاق می‌گردد. استادکاری مخصوص هر یک از این موارد مهمترین ملاک است. چنین چیزهایی
اغلب از لحاظ فرهنگی یا مذهبی فوق‌العاده هستند. لوازمی که به صورت تولید انبوه یا با ماشین آلات مختلف ساخته می‌شوند جزء صنایع
دستی نیستند.
می‌توان ویژگی‌های زیر را برای محصولات دست ساخته قایل شد:
1_ انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید توسط دست، ابزار و وسایل دستی. برای تولید هریک از فرآورده‌های دستی مراحل متعددی طی
می‌شود ولی انجام کلیه‌ی این مراحل به وسیله‌ی دست و ابزار و وسایل دستی الزامی نبوده و چنان‌چه تنها قسمتی از مراحل اساسی تولید به
این طریق انجام شود، محصول تولید شده با توجه به مواردی که در تعریف ذکر شد، صنایع‌دستی محسوب می‌شود.
2_ حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته شده و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح‌های مختلف در
مرحله‌ی ساخت این‌گونه فرآورده‌ها.
3_ تأمین قسمت عمده‌ی مواد اولیه‌ی مصرفی از منابع داخلی.
4_ داشتن بار فرهنگی(استفاده از طرح‌های اصیل، بومی و سنتی).
5 _ عدم همانندی و تشابه فرآورده‌های تولیدی با یکدیگر.
6_ عدم نیاز به سرمایه‌گذاری زیاد در مقایسه با سایر رشته‌های صنعتی.
7 _ دارا بودن ارزش افزوده‌ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر.
8 _ قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف(شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری).
9_ قابلیت انتقال تجربیات و رموز و فنون تولیدی به صورت سینه به سینه و یا طبق روش استاد و شاگردی.
آنچه مقوله? صنایع دستی را از هنر کاردستی متمایز می‌سازد، هدف از ساخته آنهاست. صنایع دستی لوازمی هستند که قرار است مورد
استفاده قرار گرفته و کهنه، پوسیده و غیره شوند. مورد استفاده آن‌ها بیش از یک تزئین ساده‌است. صنایع دستی اغلب کارهای فرهنگی و
رسومی تری تلقی می‌شوند زیرا به عنوان بخشی از ملزومات زندگی روزمره مطرح هستند. درحالی که هنر و کاردستی بیشتر یک فعالیت
سرگرمی گونه و یک ارائه بی نقص از یک تکنیک خلاقیت است. از جنبه‌های عملی انواع مختلف صنایع دستی به دلیل شباهت مورد استفاده
همپوشانی زیادی دارند.
?? ژوئن روز جهانی صنایع دستی است.
در سازمان جهانی یونسکو ??? صنعت دستی ثبت شده‌است.
??? صنعت دستی متعلق به کشور ایران است که از این تعداد ??? صنعت متعلق به شهر اصفهان می‌باشد.
در ایران سازمان میراث فرهنگی متولی این بخش می‌باشد.
صنایع دستی معروف ایرانی:
گلیم، فرش، گبه، قلمزنی، شیشه‌گری، منبت کاری، مینا کاری، سفال، چوب، خاتم کاری، ملیله دوزی و …
جنبش هنر و صنایع دستی در غرب
جنبش هنر و صنایع دستی در اواخر قرن ?? به صورت اصلاحات طراحی و جنبش‌های اجتماعی در اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا
آغاز شد و تا امروز ادامه دارد. حامیان آن با آرمان‌های بنیانگذاران جنبش مانند ویلیام موریس و جان روس کین، که پیشنهاد کردند در
جوامع قبل از صنعتی مانند اروپای قرون وسطی، مردم به تحقق بخشیدن از طریق فرایند خلاق صنایع دستی رسیده‌اند. این امر در تضاد با
چیزی بود که به عنوان اثرات بیگانه کار صنعتی تلقی می‌شد.
این فعالیت‌ها صنایع دستی نامیده می‌شدند زیرا بسیاری از آن‌ها در حرفه صنفی تخصص داشتند.
نوجوانان به شاگردی استاد کار می‌کردند
و مهارت‌های خود را در مدت چند سال در ازای دستمزدهای پایین پرورش می‌دادند. زمانی که آموزش آن‌ها تکمیل شد، آن‌ها به خوبی تجهیز
شده بودند تا برای خود تجارت کنند و زندگی خود را با مهارتی که می‌توانند مستقیماً درون جامعه مبادله شود، و اغلب برای کالاها و
خدمات، به دست آورند. انقلاب صنعتی و افزایش بهره‌وری فرایندهای تولید به تدریج بسیاری از نقش‌های هنرمندان حرفه‌ای را کاهش یا
حذف کرده‌است، و امروزه بسیاری از صنایع دستی به‌طور فزاینده‌ای شاهد رکود هستند، به خصوص هنگامی که دیگر به عنوان یک
سرگرمی، هنر مردمی و گاهی حتی هنر زیبا دیده می‌شود.
صنایع‌دستی و تحولات فن‌آوری
هرچند که ثبات تکنیک و اتکاء فوق‌العاده به نیروی بدنی صنعت‌گر، از مهمترین خصوصیات صنایع‌دستی و روستایی است، با این حال انواع
ابزار و روش تولید نیز در مدت طولانی ثابت نبوده و تا حدود زیادی از تحولات فنی و صنعتی تبعیت می‌کند. البته تحول و دگرگونی در ابزار
و شیوه‌های تولید، بسیاری از محصولات را به‌تدریج از محدوده‌ی صنایع‌دستی خارج ساخته به‌نحوی که امروزه ادامه‌ی تولید و مصرف
آن‌ها فقط به‌شکل فرآورده‌های صنعتی امکان‌پذیر است ولی در عین‌حال نمی‌توان منکر این واقعیت شد که استفاده از ابزار جدید و مواد
مرغوب به‌عنوان دستاورد پیشرفت‌های صنعتی، کمک شایانی به شکوفایی رشته‌های موجود صنایع‌دستی کرده و حتی در مواردی به دوام و
بقاء آن نیز کمک کرده است.
در نتیجه‌ی اختراع بعضی ابزار و وسایل جدید، قسمت‌هایی از مراحل آماده کردن مواد اولیه، ساخت و یا تکمیل محصولات دستی به‌تدریج
از صورت دستی خارج شده و توسط دستگاه‌ها یا ماشین‌های مختلف انجام می‌گیرد. البته این امر تا آن‌جا قابل قبول است که موجب تغییر
ماهیت محصولات دستی و تبدیل آن به یک کالای ماشینی نشود و در این‌جاست که موضوع فن‌آوری قابل انطباق با صنایع‌دستی مطرح
می‌شود.
ذکر مثال‌هایی می‌تواند به روشن شدن بیشتر موضوع کمک کند:
_ برای تولید محصولات سفال و سرامیک روش معمول آن است که ابتدا خاک رس را در حوضچه‌هایی با صرف وقت و زحمت زیاد، تبدیل
به گِل کرده و پس از ورز دادن به کمک پا، محور زیرین چرخ سفال‌گری را به حرکت درآورده و گِل را روی صفحه‌ی فوقانی چرخ مزبور به
کمک دست شکل می‌دهند، بنابراین کار صنعت‌گر با شکل دادن به گِل و به کمک چرخ سفال‌گری آغاز شده و با نقاشی، لعاب‌کاری و پخت
اشیا در درون کوره پایان می‌پذیرد. در حالی‌که امروزه آماده‌سازی گل با استفاده از دستگاه‌هایی به نام «فیلتر پرس» و «پاکمیل» انجام
می‌گیرد.
تولید گِل مورد مصرف در سفال‌گری و سرامیک‌سازی با استفاده از دستگاه‌هایی به‌نام فیلتر پرس و پاکمیل نسبت به روش سنتی آن مزایایی
به‌شرح زیر دارد:
1_ افزایش مقدار گِل آماده‌ی مصرف تا میزان چند برابر در هر نوبت کار همراه با کاهش قیمت تمام‌شده‌ی آن.
2_ بهبود کیفیت گِل مصرفی از نظر نداشتن ناخالصی و همچنین نداشتن حباب هوا که در نهایت موجب افزایش کیفیت محصولات تولیدی
نیز می‌شود.
3_ صرفه‌جویی در وقت و نیز کمک به تأمین سلامت صنعت‌گران به علت عدم تماس مداوم با گِل و رطوبت به‌ویژه در فصل زمستان.
علل استفاده از فن‌آوری (ابزار و وسایل ماشینی) در رشته‌های صنایع‌دستی:
1_ از بین بردن بیگاری، فعالیت‌های سخت بدنی و کارهای غیرتخصصی.
2_ افزایش میزان تولید.
3_ تقلیل برخی از هزینه‌های تولید و در نهایت کاهش قیمت تمام‌شده‌ی محصول تولیدی.
4_ ایجاد استاندارد در قسمت‌هایی از تولیدات صنایع‌دستی.
بنابر جهات و دلایل فوق امروزه استفاده از ماشین‌آلات (به‌ویژه در مرحله‌ی آماده‌سازی مواد اولیه) تا حدّ مجاز پذیرفته شده ولی برای حفظ
اصالت و ویژگی‌های صنایع‌دستی ضرورت دارد هم‌چنان قسمتی از مراحل اساسی تولید (تا حدود 50 درصد آن) با دست انجام شود
شهر اصفهان از شهرهای مهم گردشگری در ایران به‌شمار می‌رود که همه ساله تعداد زیادی مسافر و گردشگر را پذیرا است. این شهر مانند شهرهای دیگر ایران دارای سوغات به خصوصی است.
خوراکی
گز، پولکی و نبات از شیرینی‌های سوغاتی شهر اصفهان است، مهمترین غذای محلی اصفهان نیز بریانی نام دارد که خوراکی گوشتی و بسیار چرب بوده و در بیشتر نقاط شهر می‌توان آن را تهیه کرد.
میناکاری، میناگری یا میناسازی هنری است که سابقه‌ای در حدود پنج هزار سال دارد و از صنایع دستی محسوب می‌شود. امروزه این هنر بیشتر بر روی مس انجام می‌شود ولی می‌توان بر روی طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی‌شود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد می‌کند در حالی که میناهای مسین و نقره‌ای چنین کیفیتی را ندارند. مینای کار شده بر روی طلا هنر صائبین ساکن شهر اهواز است و به طلای صبّی شهرت دارد. شکل‌گیری مینا نیز از ترکیب اکسیدهای فلزات و چند گونه نمک در مجاورت حرارت بالا(۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتی گراد) می‌باشد که رنگ‌ها در طول زمان و بر اساس دما به وجود می‌آیند. امروزه در ایران کانون تولید ظروف میناکاری شهر اصفهان و جواهرات مینا کاری شهر اهواز می‌باشد و استادان برجسته‌ای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند.
مینا کاری در لغت
نزدیک‌ترین معنای لغوی برای مینا به معنی آسمان آبی است.
مینا کاری هنری است که طرح‌های متفاوتی که معمولاً با قلم سفید است بر روی ظروف مسی، نقره‌ای و طلایی نقش می‌شود. رنگ زمینهٔ زیر نقوش معمولاً به رنگ‌های آبی، سبز و گاهی قرمز می‌باشد که اگر به چشم هنر به داخل ظروف منقوش مینا بنگریم یادآور پهنای زیبای آبی آسمان باشد. شاید به همین خاطر است که اسم این هنر را مینا کاری نامیده‌اند.
پیشینه
میناکاری هنری با پیشینه‌ای در حدود پنج هزار سال است که برای زیبایی بخشیدن زیور آلات و ظروف مختلف استفاده می‌شده‌است. این هنر ترکیبی از آتش و خاک است که با هنر نقاشی آمیخته می‌گردد و نقش‌های زیبایی را می‌آفریند. به گفته برخی کارشناسان و در پی تطبیق دادن میناکاری‌های بیزانس با آثار ایرانی، این هنر در ایران شکل گرفته و سپس به دیگر کشورها رفته‌است. البته در اروپا آثاری باستانی یافت شده که پیشینه‌ای بسیار طولانی دارند. برای نمونه شش انگشتر طلا مربوط به سیزده سده پیش از میلاد در قبرس یافت شده که نمونه‌ای از میناکاری مرصع می‌باشند.[۲] همچنین مجسمه معروف زئوس که در یونان پیدا شده مربوط به پانصد سال پیش از میلاد می‌باشد.
همچنین در مورد لعاب شیشه‌ای مینا بر روی فلز؛ و در کاوش‌هایی که در نهاوند صورت گرفت یک جفت گوشواره طلا به دست آمده‌است که سبک زرگری آن به سده هفتم تا هشتم پیش از میلاد مربوط می‌باشد.
یکی از این نمونه‌های قدیمی بازوبندی از طلا به همراه میناکاری‌های تزیین شده بر روی آن است که مربوط به دوران هخامنشیان می‌باشد. در حال حاضر این اثر باستانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
اوج هنری این هنر در دوره سلجوقیان بوده که تهیه ظروف برنجی و میناکاری مرسومیت داشته‌است و این آثار به کشورهای همسایه نیز فرستاده می‌شده‌است. یکی از نمونه‌های ارزشمند این دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری بر روی نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می‌شود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نامش با خط کوفی بر روی آن حک شده‌است.
بشقاب‌های ساسانی که در ارمنستان کشف شده در موزه هنرهای اسلامی برلین و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند، نمونه‌های از آثار باستانی میناکاری ایرانی می‌باشند.[۳] همچنین در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزه‌های انگلستان و فرانسه نیز آثار دیگری از میناکاری ایرانی موجود می‌باشد.
انواع میناکاری
مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می‌شود:
۱) مینای خانه‌بندی
۲) مینای نقاشی
مینای خانه‌بندی:
مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌شود. مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند.
در مرحله بعد رنگ‌های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر می‌باشند را بر روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند.[۵] مفتول‌های با برنجی بعد از قرا گرفتن در کوره سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد.
مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده ولی در حال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می‌دهد. «مینای سیاه» یک گونه از «مینای خانه‌بندی» به‌شمار می‌آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری به‌طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود.[۶]
مینای نقاشی: روشی که امروزه در اصفهان مرسوم است به این صورت که نقش‌های مینا بر روی لعابی شفاف شکل می‌گیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر می‌بایست که شیئ مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر بسازد و سپس استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد. مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام می‌گیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با ۷۰۰ درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود. سپس نقاشی روی این جسم سفیدرنگ انجام می‌شود و دوباره شی به کوره می‌رود تا در درجه‌ای در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه پخته شده و رنگ‌ها به شکل دلخواه در آیند. هم‌اکنون از رنگ‌های شیمیایی در نقاشی شی استفاده می‌گردد حال آنکه در گذشته رنگ‌های بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند. شفافیت مینا نیز از وجود اکسید قلع بدست می‌آید؛ ولی در مینای منقوش که در زمان قدیم معمول بود و امروزه استادعلیرضاپروازی در میناکاری به کار می‌بندد ابتدا ماده لعابین را که از سیلیس و زنگارهای فلزات بدست می‌آید به صورت گرد درآورده وبا قلع کدر می‌کنند آنگاه حرارت می‌دهند تا مینای کدر به فلز جوش داده می‌شود و آنگاه بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگ‌های آبگینه‌ای رسم و سپس ذوب می‌شود.
ابزار کار
ابزارهای مورد نیاز برای ساخت ظروف مینا:[۷]
ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش خواری بیشتر واکسید نشدن در دمای ذوب مینا بیشتر از طلای ناب استفاده می‌شد.
هاون
ماده آبگینه‌ای مینا
کاغذ کپی
چکش
سندان
گیره
اره کمانی و اره فلز بر
قیچی فلز بر
قلم مو
رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی) که در مینای اصیل میناهای رنگین پودر شده که دمای ذوب نسبتاً پایینی از مینای زیرین دارند.
کوره
سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلعوسرب نیز از مواد شیمیایی مورد نیاز می‌باشند.
رنگ‌ها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی بدست می‌آیند به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع و رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیموترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس بدست می‌آید.
۱۰ نکته کلیدی برای شناخت مینای مرغوب با زیر ساخت فلز
زیرساخت مینا باید یک‌نواخت و یک‌تکه بوده و فاقد قسمت‌های زائد و اضافی باشد. لبه‌های زیرساخت باید عاری از رنگ سبز و سطح آن‌ها بدون تَرک بوده و تیز و برنده نباشد. سطح اتکای ظرف، کاملاً صاف و یک‌دست باشد. لعاب مینا باید فاقد ترک، پریدگی، پوسته، حباب، سوراخ و زبری باشد و غلظت آن به‌گونه‌ای باشد که در همه قسمت‌ها یکسان بوده و دارای نقاط برجسته‌تر در سطح شیء نباشد. سطح ظرف مینا باید از درخشندگی کافی برخوردار باشد. شفافیت، براق بودن و صیقلی بودن ظروف مینا، نشان‌دهنده استفاده از رنگ مرغوب و خوب پخته شدن آن‌ها در کوره است ولی اگر هنگام دست کشیدن بر روی ظروف زبری و ناصافی احساس شد، نشانه کیفیت نامناسب آن‌ها است. ضخامت رنگ در نقاشی و تزئین مینا یک‌نواخت باشد و رنگ‌های به‌کار رفته در مرزِ طرح‌ها، درهم ادغام نشده و هماهنگ باشد.
نقوش باید اصالت ایرانی داشته و در رنگ‌گذاری، طرح اصلی حفظ شده و قلم‌گیری با نهایت دقت انجام شده باشد. پرداز طرح‌ها و نقش‌ها بایستی تمیز و با ظرافت کار شده باشد. پشت ظرف باید دارای لعاب مرغوب و با کیفیت و بدون زدگی و تَرک باشد. اگر بر روی رنگ یا لعاب داخل ظروف ترک‌خوردگی مشاهده کردید، نشان‌دهنده سوخته شدن ظرف در حین کوره‌کاری است. اثر مینای اصیل و مرغوب باید دارای رقم بوده، نام هنرمند، تاریخ و محل ساخت نیز بر روی آن حک شده باشد.